Θέρμος ή Θέρμο

Μεγάλος ημιορεινός οικισμός (υψομ. 360 μ., 1.898 κάτ.) στην πρώην επαρχία Τριχωνίδος του νομού Αιτωλοακαρνανίας. Αποτελεί έδρα του δήμου Θέρμου. Κοντά στον οικισμό, στο οροπέδιο κάτω από το βουνό Μέγας Λάκκος βρίσκονται τα ερείπια του αρχαίου Θ. Ο χώρος κατοικήθηκε από το τέλος του 14ου αι. π.Χ. έως τα ρωμαϊκά χρόνια και φαίνεται (πυρές θυσιών) ότι είχε πάντοτε σχέση με τη λατρεία. Τα πρώτα κτίσματα ήταν ξυλόπλεκτες καλύβες χωρίς λίθινα θεμέλια. Ακολούθησαν τα αψιδωτά κτίσματα και σχεδόν σύγχρονα τα ορθογώνια. Γύρω στο 1200 π.Χ. τοποθετήθηκε το σπουδαιότερο ελλειψοειδές κτίριο, το μέγαρο Α (διαστάσεις 22x6 μ.), που χωριζόταν σε τρία μέρη, είχε λίθινα θεμέλια και ξυλόπλεκτους τοίχους επιχρισμένους με πηλό. Μετά την καταστροφή του χτίστηκε το μέγαρο Β (21,40χ7,30 μ.), ορθογώνιο με ελαφρά καμπύλους τους πλευρικούς και τον πίσω τοίχο, ίδιο κατά τα άλλα με το μέγαρο Α. Στα γεωμετρικά χρόνια δημιουργήθηκε γύρω του ελλειψοειδής κιονοστοιχία. Στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. ιδρύθηκε στη θέση του ο ναός του Απόλλωνα Θερμίου, με δωρικούς ξύλινους κίονες γύρω του και εσωτερική κιονοστοιχία για τη στήριξη της στέγης. Βρέθηκαν άλλοι δύο αρχαϊκοί ναοί, του Απόλλωνα Λυσείου και της Λάφρια Άρτεμης, ίδιοι στην κατασκευή με τον προηγούμενο, δηλαδή λίθινα θεμέλια, ξύλινοι τοίχοι, κίονες και πήλινες μετόπες, γείσα και κεραμίδια. Αργότερα, η ξύλινη κιονοστοιχία του ναού του Απόλλωνα αντικαταστάθηκε με λίθινη και στα ελληνιστικά χρόνια προστέθηκε η βάση του ναού. Η θρησκευτική σπουδαιότητά του έκανε τον Θ. κέντρο του κοινού των Αιτωλών, οι οποίοι μετά τη νίκη τους κατά των Γαλατών, το 279 π.Χ. (σώθηκε το τρόπαιο), ανέπτυξαν τη μεγαλύτερη δύναμή τους. Διαιρέθηκε επίσης ο περίβολος του ιερού του 3ου αι. π.Χ. (340x200 μ.), με πύλες και πύργους, τρεις ελληνιστικές στοές, κρήνη και βουλευτήριο (20x20 μ.), εξέδρες και βάθρα. Όταν οι Μακεδόνες με αρχηγό τον Φίλιππο E’ κατέσκαψαν τον Θ. (206 π.Χ.), κατέστρεψαν περισσότερους από 2.000 ανδριάντες. Τότε το ιερό εγκαταλείφθηκε και το κέντρο στη ρωμαϊκή εποχή μεταφέρθηκε πιθανώς στη Νικόπολη. Στο αρχαιολογικό μουσείο του οικισμού υπάρχουν οι θαυμάσιες ζωγραφιστές πήλινες μετόπες του ναού (ορισμένες και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας), αγγεία και επιγραφές. Κοντά στον Θ., στο χωριό Ταξιάρχες, πατρίδα του Κοσμά του Αιτωλού, υπάρχουν στην κορυφή Άγιος Ηλίας δύο μικροί λίθινοι ναοί της αρχαϊκής εποχής. Τα ερείπια του πρυτανείου στην αρχαία πόλη Θέρμος της Αιτωλοακαρνανίας. Μία από τις περίφημες πήλινες μετόπες του ναού του Απόλλωνα στον Θέρμο της Αιτωλοακαρνανίας, η οποία εικονίζει τρεις ένθρονες θεές (περ. 625 π.Χ.), εξαίρετης τέχνης (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).